Αυτορρύθμιση | Ο κόσμος της μαργαρίτας

Σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης της ζωής, μπορούμε να παρατηρήσουμε την τάση του οργανισμού, του είδους, του δικτύου και του συστήματος να παραμένουν σε μια συνθήκη ισορροπίας. Στην προσπάθεια μας να αντιληφθούμε και να εξηγήσουμε την πραγματικότητα-από την φαινομενικά απλή διαδικασία της αναπνοής μας μέχρι την οργάνωση των κοινωνικών συστημάτων και την πλανητική μας ιστορία- παράγουμε θεωρίες και ιδέες τόσο για τη μορφή όσο και για την ουσία που διέπει τα πάντα.

Η έννοια της αυτορρύθμισης σχετίζεται με μια προσπάθεια προσαρμογής στις μεταβολές του εξωτερικού περιβάλλοντος. Μπορούμε να παρατηρήσουμε αυτήν την προσπάθεια σε διαφορετικά επίπεδα οργάνωσης της ζωής και να της δώσουμε διαφορετικά ονόματα και διαφοροποιήσεις ανάλογα το επιστημονικό πεδίο ή την μελέτη περίπτωσης. Σκοπός της διαδικασίας όμως είναι πάντα η διατήρηση της σταθερότητας σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο.

Το συναντάμε αρχικά βιολογικά στα σώματα μας, με την θεωρία της ομοιόστασης του Cannon, και τις βιολογικές εσωτερικές μας διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα προκειμένου να επιβιώσουμε.

Σε ενδοψυχικό επίπεδο, ο Jung, o Μaslow, ο Rogers μίλησαν ουσιαστικά για την έμφυτη τάση του ατόμου, ως σύνολο ψυχοκοινωνικών διεργασιών, να παραμένει σε μια κατάσταση σταθερότητας χάρη στην έμφυτη τάση του για αυτοπραγμάτωση.

Είναι πολύ ενδιαφέρον πως όταν η σταθερότητα  συζητιέται σε μια κλίμακα επιβίωσης εξαρτάται τόσο πολύ από την αλλαγή, την προσαρμογή και την ευκαμψία. Η σταθερότητα  δεν είναι κάτι ακίνητο, είναι κάτι δυναμικό ανάμεσα στις αντιθέσεις που ισορροπεί λόγω μιας ρυθμικής και συντονισμένης κίνησης.

Στις κοινωνικές δομές και τα συστήματα, βλέπουμε τον ίδιο μηχανισμό να λειτουργεί. Η αυτορρύθμιση αναλύεται μέσα από διαφορετικές θεωρίες: από την κοινωνική αυτορρύθμιση του Luhmann έως τη θεωρία των κοινωνικών αντιφάσεων του Marx, που αναδεικνύει τον ρόλο της σύγκρουσης στη διατήρηση της ισορροπίας- υπέροχα συντονισμένη με την αντίθεση που γεννά η ανάγκη της σταθερότητας για κίνηση.

Σε επίπεδο οικολογίας, εκεί που αρχίζουμε ως είδος να φαινόμαστε λίγο μικρότεροι, η θεωρία συστημάτων του Capra ως βάση αλλά και όλες οι οικολογικές θεωρίες που επεξηγούν την δομή δικτύων και προτύπων στα οικοσυστήματα μας επισημαίνουν το ίδιο πράγμα: Αυτορρύθμιση, ομοιόσταση, προσαρμογή. Για παράδειγμα, σύμφωνα με την θεωρία της Γαίας του Lovelock, η βιόσφαιρα, η ατμόσφαιρα, οι ωκεανοί και ο φλοιός της Γης συνεργάζονται για να διατηρήσουν συνθήκες που ευνοούν τη ζωή, η ίδια η γη δηλαδή διαμορφώνει το περιβάλλον της ώστε να παραμένει ευνοϊκό.

Το φαινόμενο του Daisyworld είναι ένα υποθετικό μοντέλο που ανέπτυξε ο James Lovelock για να εξηγήσει πώς η ζωή μπορεί να ρυθμίζει το περιβάλλον ενός πλανήτη, διατηρώντας σταθερές συνθήκες. Αποτελεί ένα απλουστευμένο παράδειγμα κατανόησης της έννοιας της αυτορρύθμισης με αναγωγή στο πλανητικό επίπεδο.

Ας υποθέσουμε ότι τα μόνα είδη πάνω σε έναν υποθετικό πλανήτη είναι η άσπρη και η μαύρη μαργαρίτα. Αυτός ο πλανήτης βρίσκεται σε τροχιά γύρω από έναν Ήλιο που γίνεται όλο και πιο ζεστός με τον χρόνο. Οι μαύρες μαργαρίτες,  απορροφούν την ηλιακή ακτινοβολία και θερμαίνουν το περιβάλλον. Αντίθετα οι λευκές μαργαρίτες, αντανακλούν το φως του ήλιου και δροσίζουν το περιβάλλον. Η ισορροπία του οικοσυστήματος ρυθμίζεται από τις αλλαγές στη σύνθεση των μαργαριτών, επιτρέποντας τη διατήρηση της θερμοκρασίας σε βιώσιμα επίπεδα.

Η κοινή συνισταμένη όλων αυτών είναι η διαρκής ανάγκη του ανθρώπου να εξηγήσει τον κόσμο, για να μη μένει μετέωρος και για να μετρήσει τις δυνατότητές του. Και κάπου στην πορεία, πειστήκαμε ότι δεν ανήκουμε στον φυσικό κόσμο, ότι μπορούμε να τον κυριαρχήσουμε και να τον αναλύσουμε σε κάθε παράμετρο. Έτσι φτάσαμε στην εποχή του Ανθρωπόκαινου: μια εποχή όπου ο άνθρωπος έχει καταστεί το κεντρικό γεωλογικό και οικολογικό φαινόμενο, ασκώντας εξουσία πάνω στη φύση, συχνά με καταστροφικές συνέπειες.

Ύστερα, τολμήσαμε να μιλήσουμε για το σύμπαν και τις κοσμικές διεργασίες. Υπάρχει η θεωρίας της κοσμικής ομοιόστασης, που παραπέμπει σε εκείνη της Γαίας από την άποψη ότι γίνεται λόγος για διαδικασίες ρύθμισης και αποτελεσματικού διαλόγου των φυσικών δυνάμεων και νόμων. Μια θεωρία που την έχουμε κατανοήσει καλά, σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία εξετάζοντας κάθε φορά την αντίστοιχη δομή ή υποκείμενο. Και μετά έρχεται η θεωρία του χάους. Η θεωρία του χάους μάς υπενθυμίζει τα όρια της προβλεψιμότητάς μας. Η ίδια η φύση μάς δείχνει ότι η εξέλιξη μπορεί να είναι αναπάντεχη, γεμάτη δυναμικές αλλαγές που ξεπερνούν τη δυνατότητά μας να τις ελέγξουμε πλήρως.

Και εκεί βρίσκεται η μεγαλύτερη αυτορρύθμιση του είδους μας, στις ίδιες μας τις αμφιβολίες. Η συνειδητοποίηση των ορίων μας μάς επαναφέρει στη θέση μας, μας δίνει την ευκαιρία να δούμε τον εαυτό μας ξανά ως μέρος του φυσικού κόσμου. Ίσως αυτός να είναι ο πρωταρχικός μας ρόλος: όχι να κυριαρχούμε, αλλά να συνυπάρχουμε.

Στα πλαίσια της συνύπαρξης μας με τον φυσικό κόσμο, η έννοια της αυτορρύθμισης παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Αν υποθέσουμε ότι αυτή είναι η έμφυτη τάση ή ανάγκη όλων των συστημάτων- μαζί με αυτά και εμείς- μπορούμε να κάνουμε την διαδικασία της λίγο πιο συνειδητή στην καθημερινότητα μας. Η παρατήρηση αυτής της τάσης αλλά και των στοιχείων που την διαταράσσουν σε διαφορετικά επίπεδα:οργανικά-ψυχικά-κοινωνικά-οικολογικά, μπορεί να μας προσφέρει μια πιο συνειδητή αίσθηση της ύπαρξης μας. Παράλληλα, μας επιτρέπει να (ανα)γνωρίσουμε πτυχές και ρόλους του εαυτού μας που δεν είχαν μέχρι τώρα την ευκαιρία να εκφραστούν και να διαδράσουν.