Η ζωόχωση ως ανθρώπινη συνθήκη
- Βάσω Τόλη
- 16 Δεκ 2023
- διαβάστηκε 6 λεπτά
Έγινε ενημέρωση: 4 Μαρ
Ζωόχωση και άνθρωποι
Μετά τον κορονοϊό, έγινε ακόμα πιο σαφές ότι το ρεύμα του human exceptionalism και η
ιδέα ότι οι οικολογικές διεργασίες δεν αφορούν το ανθρώπινο είδος, καθώς και το ότι ο
άνθρωπος κυριαρχεί ενάντια στα υπόλοιπα στοιχεία του περιβάλλοντος, δεν είναι παρά μια
φούσκα που μας προστατεύει από την ευαλωτότητα μας.
Υπάρχει πληθώρα ερευνών που σχετίζουν την καλή ανθρώπινη σωματική και ψυχολογική
υγεία με την επαφή με την φύση και τα ζώα. Από τους παράγοντες νοημοσύνης του Piaget,
που αφορούν την φυσική εμπειρία (περιβάλλον), μέχρι τον Vernon (1972) που συνέδεσε
την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών με τα βιολογικά ερεθίσματα και την έμφυτη
τάση για κίνηση και εξερεύνηση του φυσικού περιβάλλοντος. Η χρήση των ζώων και της
φύσης σε θεραπευτικές συνεδρίες, τα ψυχολογικά οφέλη συμβίωσης με ένα ζώο και οι
διαφορετικές δείκτες ψυχικής υγείας σε άτομα που έχουν επαφή με την φύση, σε σχέση με
αυτά που δεν έχουν, μέχρι τις έρευνες σχετικά με την σχέση φυσικού περιβάλλοντος και
την λειτουργεία τμημάτων του εγκεφάλου.
Το παρόν άρθρο αφορά μια προσπάθεια παραλληλισμού της ζωόχωσης με την ανάπτυξη των ψυχικών διαταραχών στους ανθρώπους, στο επίπεδο που μπορεί να ευθύνεται η
απομάκρυνση του ανθρώπινου είδους από το φυσικό περιβάλλον- υπό το πρίσμα της εξελικτικής-συστημικής προσέγγισης.
Σύμφωνα με τους (Jones,2016; Kumar, 2021 ) «στην αιχμαλωσία, τα ζώα εμφάνιζαν διαφορετικές ψυχολογικές συμπεριφορές όπως άγχος, κατάθλιψη και ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD), παρόμοια με την ανθρώπινη ψυχολογία». Καθώς η εξελικτική συστημική «αντιλαμβάνεται την «ψυχική δυσλειτουργία» ως την δραματική συνέπεια της διαταραγμένης σύγχρονης κοινωνικότητας» (Γιαννούσης, 2021), η αποκοπή από τον φυσικό κόσμο δεν μπορεί παρά να εκφραστεί ως μια «δυσλειτουργία» στην προσπάθεια μας να ενσωματώσουμε κοινωνικά και προσωπικά νοήματα.
Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και συνθέτουμε τα νοήματα μας, περιγράφεται
μέσα από την κυκλικότητα των σχέσεων. Ο Γιαννούσης (2021) αναφέρει, πως οι ιστορίες
αυτές που μας δίνει η οικογένεια ώστε να μάθουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας, μπορούν
είτε να μας ακινητοποιήσουν είτε να μας θρέψουν. Τι συμβαίνει άραγε με αυτές τις
ιστορίες και πόσο λειτουργικά είναι αυτά τα νοήματα που συνθέτουν, όταν ο άνθρωπος ως
αναπόσπαστο κομμάτι της φύσης, και ειδικά σε μια περιοχή του χάρτη που χρόνια βάσιζε
την οικονομία της και τον πολιτισμό της στις περιβαλλοντικές της παραμέτρους, έρχεται στο
σήμερα αποξενωμένος από αυτήν;
Wild Life Nature Animals, animals in cages. Painting by Tania Sacrato
i. Ζωόχωση
Η ζωόχωση αναφέρεται σε μια ψυχολογική κατάσταση που εμφανίζουν τα ζώα σε
αιχμαλωσία. Τον ορισμό δημιούργησε ο Bill Travers το 1992 για να περιγράψει
συγκεκριμένα μοτίβα συμπεριφορών ζώων σε κλουβιά, ζωολογικούς κήπους και τσίρκα. Η
συμπεριφορά αυτή προκύπτει, όταν το περιβάλλον του ζώου δεν πληρεί τις κατάλληλες
προϋποθέσεις για την ανάπτυξη και την ευζωία του, δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες του
είδους του και είναι κατά πολύ διαφοροποιημένο από το φυσικό του περιβάλλον. Η
ζωόχωση χαρακτηρίζεται από συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης, αυτοτραυματισμούς,
επαναλαμβανόμενες άσκοπες κινήσεις και αισθήματα απόγνωσης. Σημαντικός παράγοντας
στην εμφάνισης της ζωόχωσης, αποτελεί η απογοήτευση του οργανισμού που δεν δύναται
να συμμετέχει σε δραστηριότητες προσανατολισμένες σε συγκεκριμένους στόχους που
αφορούν την ευζωία και την επιβίωση του είδους. Η αδράνεια έναντι της φυσικής ροής της
έκφρασης του ζώου και η έλλειψη αυτονομίας στην εύρεση λύσεων και διεξόδων σε
περιβαλλοντικές και εξωγενείς προκλήσεις. «Τέτοια περιβαλλοντικά προβλήματα μπορεί να
περιλαμβάνουν την ανακάλυψη ενός συντρόφου, την επιδίωξη τροφής και την αποφυγή
ανθρώπινης αλληλεπίδρασης (Shepherdson, 1989)» . Οι Mason & Latham, (2004)
αναφέρουν, πως τα συμπτώματα της ζωόχωσης μπορεί να ενταθούν όταν τα ζώα
εξαναγκαστούν να ζουν μέσα σε επίμονο στρες και άγχος. Αυτό είναι εντονότερο όταν
διαβιώνουν σε υποβαθμισμένα περιβάλλοντα που δεν περιέχουν τα κατάλληλα ερεθίσματα
που θα συμβάλλουν σε χαρακτηριστικές συμπεριφορές των ειδών. «Εάν οι συνθήκες
αιχμαλωσίας δεν προσαρμόζονται πλήρως στις απαιτήσεις του είδους, τότε επιβάλλεται
ασυνήθιστο στρες που ονομάζεται αντίδραση συναγερμού και εκφράζεται ως έκπτωση στη
σωματική και ψυχολογική υγεία του ζώου (Weinberg and Levine, 1980; Jones, 2016).»
Σύμφωνα με τον Chutchawanjumrut και την διατριβή του στην αρχιτεκτονική σχολή του
Syracuse University ,υπάρχουν κάποιες στρατηγικές αντιμετώπισης της ψυχολογικής αυτής
νόσου στους ζωολογικούς κήπους, που όμως αποδείχθηκε ότι τελικά δεν επαρκούν. Πιο
συγκεκριμένα, αναφέρεται η γενίκευση των ανάγκες των ζώων και η παροχή μόνο των
απολύτως απαραίτητων τρόφιμων, νερού, καταφυγίου και λίγου χώρου για να κινηθούν.
Ακόμα κάτι το οποίο δεν φαίνεται να ωφέλησε είναι η φυσική διακόσμηση με δέντρα και
πέτρες. «Γεμίζοντας μια έκθεση με φύλλωμα, δέντρα, και βράχους για να κάνουν τον χώρο
να φαίνεται όσο το δυνατόν πιο νατουραλιστικός, εξυπηρετεί μόνο την απεικόνιση μιας
ιδανικής εικόνας της άγριας φύσης όπως γίνεται αντιληπτή από τους επισκέπτες. Κάνει
πολύ λίγα για την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της ζωόχωσης.» Κάτι όμως το οποίο
μπορεί να βοηθήσει, είναι η αίσθηση ότι το ζώο έχει επιλογές. Η ψευδαίσθηση δηλαδή της
αυτονομίας και της ανεξαρτησίας στην επιλογή, στο απρόβλεπτο.
ii. Τι γίνεται με το ανθρώπινο είδος;
Είναι αυτή η αίσθηση μια ψευδαίσθηση, και πόσο σχέση έχει με την ακούσια απομάκρυνση
μας από το φυσικό περιβάλλον; Ο Joe Con to 1992 σημείωσε πως η επιλογή ισοδυναμεί με
την ελευθερία, και πως οι οργανισμοί με την μεγαλύτερη γκάμα επιλογών θεωρούνται
εκείνοι με την μεγαλύτερη ελευθερία. Η κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος, η
πρόσβαση μας σε αυτό αλλά και το είδος της επαφής που θα έχουμε είναι άρρηκτα
συνδεδεμένα με το καπιταλιστικό σύστημα και την τεχνοκρατική του φύση και
συγκεκριμένα με την ταξική και έμφυλη διάσταση της καθημερινότητας. Με αυτό ως
σημείο εκκίνησης θα εστιάσουμε στην επαφή με το φυσικό περιβάλλον σε μια μεγάλη
πόλη.
Ο Κασσωτάκης & Φλουρής (1981) σημειώνουν πως το άτομο προσανατολίζεται στο ζωτικό
του χώρο από τις παραμέτρους του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και από τις ανάγκες του,
τις επιδιώξεις, τα εμπόδια και τις δυσκολίες πραγμάτωσης των στόχων του. Σύμφωνα με
την αρχή της ολότητας (Willems R. 1977), ο ψυχολογικός μηχανισμός που επικρατεί στις
αλλαγές των συστημάτων (οικοσυστημάτων) είναι εκείνος της εξισορρόπησης και
επιβίωσης (προσαρμογή-συμμόρφωση-ενσωμάτωση) .Ομοίως, με τις κοινωνικές μεταβολές,
έτσι και οι περιβαλλοντικές μπορεί να προκαλέσουν μεταβολές στον ψυχισμό του ατόμου,
που σε γρήγορους ρυθμούς ή εκτός του παραθύρου ανοχής του ατόμου, διαταράσσει την
προσαρμοστικότητα του. Ο Αθανασάκης (2000) αναφέρεται στους ρυθμούς αυτούς και
σημειώνει: «Μια υπερ-παραγωγή και υπερ-κατανάλωση αγαθών, ιδεών, γνώσεων και
αξιών τον περιβάλλει και τον απειλεί ασφυκτικά, δυσκολεύοντας έτσι ψυχοπαθολογικά (με
συμπτώματα νευρώσεων) την προσαρμογή και την επιβίωση του.»
Σε αυτή την υπερ-διαθεσιμότητα ερεθισμάτων, μπορούμε να προσθέσουμε, τον θόρυβο, τον συνεχόμενο βόμβο των πόλεων που προκαλούν ιλίγγους, πονοκεφάλους, αύξηση της αρτηριακής πίεσης μέχρι ψυχολογική ένταση και διέγερση των νεύρων. Ακόμα, την απουσία φυσικών ήχων που αποδεδειγμένα δρουν υπερ της ψυχικής και σωματικής ανθρώπινης υγείας, καθώς και τα έντονα φώτα ή την ατμοσφαιρική ρύπανση.
Σύμφωνα με την αρχή της ομοιόστασης, το σύμπτωμα θα γεννηθεί για να βοηθήσει στην ισορροπία του συστήματος,ένα είδος ανθρωπόμορφης ζωόχωσης που αργότερα θα ονομάσουμε ψυχική διαταραχή με ορισμούς που δεν θα λαμβάνουν υπόψιν τους κοινωνικό περιβαλλοντικούς παράγοντες.
Η έννοια της κίνησης στην εξελικτική συστημική θεωρία, αφορά την συνεχή αλληλεπίδραση
όχι μόνο συστημάτων, υποσυστημάτων και στοιχείων, αλλά και της εσωτερικής
πραγματικότητας με την εξωτερική. Το αλλοιωμένο εξωτερικό περιβάλλον, που μπορεί να
αφορά την έλλειψη πρασίνου μέχρι το μπετόν και την άσφαλτο, αλλοιώνει το εσωτερικό
περιβάλλον των αναγκών και των ιδιοτήτων της ανθρώπινης υπόστασης ( Αθανασάκης,
2000). Το άτομο με την σειρά του ίσως θελήσει να διατηρήσει τον συγκεκριμένο τρόπο
αλληλεπίδρασης, αφού σύμφωνα με το οικολογικό πλαίσιο, τείνει να προσαρμόζεται στο
φυσικό του περιβάλλον με σκοπό την διασφάλιση των βιολογικών, ψυχολογικών και
πολιτιστικών του αναγκών. Πιο συγκεκριμένα, οι περιβαλλοντικές συνθήκες σχετίζονται
άμεσα με τον τομέα της παραγωγής, της οικονομίας και της εργασίας, ως εκ τούτου η
υποβάθμιση του και η μονομερής ανάπτυξη τομέων οικονομικής δραστηριοποίησης
επιβάλει στους ανθρώπους έναν ρυθμό ζωής που σύμφωνα με τον Αθανασάκη (2000),
αποδιοργανώνει τον κοινωνικό ιστό και δεν καλύπτει τις βιοψυχολογικές τους ανάγκες.
Συνοψίζοντας, το πλήγμα στην ανθρώπινη ψυχική υγεία εξαιτίας της απουσίας του φυσικού
περιβάλλοντος δεν δείχνει να απέχει πολύ από την ζωόχωση που παρουσιάζουν τα ζώα σε
εγκλεισμό . Το συνεχόμενο στρες, η παροχή του τίποτα πάνω του αναγκαίου-και σε πολλές
περιπτώσεις ύστερα από μάχη- ο μικρός-υπό προϋποθέσεις- δημόσιος χώρος πράσινου
έρχονται σε παραλληλισμό με τις συνθήκες δημιουργίας της ζωόχωσης σε έναν ζωολογικό
κήπο. Ακόμα, η έλλειψη αυτονομίας και ανεξαρτησίας, και η μικρή γκάμα επιλογών που
προσφέρεται υπό το πρίσμα της ατομικής ευθύνης, αν έπρεπε να οπτικοποιηθεί πιθανόν να
έμοιαζε πολύ με την άσκοπη και κυκλική στερεοτυπική κίνηση μιας αρκούδας μέσα στο
κλουβί.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Jones, R. (2016). The effects of animal captivity-research essay!
Weinberg, J. & Levine, S. (1980). Psychobiology of coping in animals: the effects of predictability. In Coping and health (pp. 39-59). Springer, Boston, MA.
Zoochosis: A short review on stereotypical behavior of captive animals Roheela Yasmeen*,
Irfan Aslam, Mubashar Ahmad, Muhammad Hasan Ali Shah, Volume Scientific Reports 72):8-20 (2023) (http://www.wildlife-biodiversity.com/)
The Zoological Paradox ,Thorfun Chutchawanjumrut, Syracuse University, 5-2015
Αρτέμης Μ. Αθανασάκης, Οικο-περιβαλλοντική Ψυχολογία και Εκπαίδευση, Αθήνα, 2000
Γιαννούσης Γιώργος, Βιωματικός Οδηγός Ψυχοθεραπείας, Η εξελικτική συστημική
προσέγγιση, Εκδόσεις Αρμός, 2021
Comentários